Türkiye’de Maden Kazaları Neden Öteki Ülkelerden Daha Fazla?

13 Mayıs 2014’te Soma’da yaşanan maden faciasını yerinde deneyimlemiş biri olarak, ardında ne kadar acılar bıraktığını biliyorum. Son olarak Bartın’daki bu facia da, bize iş sıhhati ve güvenliğinin, bilhassa kömür madenleri kelam konusu olduğunda ne kadar değerli olduğunu yine hatırlatıyor. 

Peki Türkiye, aslında gündemimizden düşmemesi ve yalnızca bu türlü kazalar yaşandığında değil de hep hatırlamamız gereken iş sıhhati ve güvenliği konusunda ne durumda? Neden öteki ülkelerde maden kesiminde kayıplar daha azken bizde daha fazla? Böyle kazaların önüne geçmek için ne yapmalı ve hangi dersleri çıkarmalıyız? Bahsin uzmanlarına da danışarak, bu soruları cevaplandırmaya çalıştık.

Bartın’da yaşanan kazanın sebebi, ‘Grizu patlaması’ olarak açıklandı. Aslında grizu, büyük kısmı saf metan olan, basitçe tutuşabilme ve patlama özelliklerine sahip bir gaz. 

Bu gazın oluşturduğu risk, yaşlı kömür damarlarında daha çok artıyor. Kömür madeninde grizunun oranı %1’in üzerine çıkarsa, yasalar gereği acilen tedbir alınması gerekiyor. Bartın’daki kaza ve grizu hakkında Webtekno’ya konuşan Maden mühendisi ve B Sınıfı İş Güvenlik Uzmanı Davet Sırıklı, grizunun kömür ocakları açısından son derece riskli olduğuna şu sözlerle değiniyor:

”Bartın’daki kaza için peşinen bir sebep belirtmek, bilimle karşıt düşen bir olay. Her madenin lisanı ve her iş kazasının rengi farklı. Bunların tam olarak ortaya çıkabilmesi, yapılacak kök-neden tahliline bağlı. Fakat öngörü olarak söylemek gerekirse bu kaza, kömür madenlerinin yıllardır süren büyük sorunu metan gazı patlaması yani grizudur. Herkesin anlayabileceği lisanda söylemek gerekirse, mutfaklarımızda kullanılan gazın açık unutulduğu bir ortamda gaz birikmesi sonucu nasıl en ufak bir kıvılcımla patlama meydana geliyorsa; yer altındaki metan kaynaklı grizu patlaması da buna emsal bir olaydır. Metan basitçe tutuşabilen ve patlamaya yol açabilen bir gazdır. Ortamdaki konsantrasyonun çok uygun takip edilmesi gerekir. Bunlar zati otomasyon sistemlerle takip edilir.”

2014 yılında Soma’da büyük bir maden faciası yaşadık. 301 personelimiz hayatını kaybederken, 88 çalışanımız yaralandı. Bu kazanın sebebi de grizu patlamasıydı. O günden bugüne geçen 8 yılda ülkemizde 20 maden kazası daha meydana geldi. 

1941 yılından bu yana gerçekleşen maden kazalarına baktığımız vakit ise, 3 binden fazla insan hayatını kaybederken, 100 binden fazla insan ise yaralandı. Tekrar Euronews’in 1996–2006 yılları ortasındaki SGK bilgilerine dayandırarak aktardığı bilgiye nazaran, iş kazalarının %8,71’i, meslek hastalığı olaylarının %49,20’si, daima iş göremezlik vakalarının %26,76’sı, mevt hadiselerinin ise %10,05’i madencilik dalında meydana geldi. Pekala bu kazalar neden bu kadar sık yaşanıyor? Maden Mühendisi Sırıklı’ya nazaran bu kazalarda yetkisiz ve bahisle ilgili teknik eğitimi olmayan insanların alanlarda misyon alması da büyük rol oynuyor:

‘Düzeltilmesi gereken temel sorunlardan biri…’

”Yer altı maden mühendisi olarak çalıştığım ocaklarda yaşadığım en büyük badirelerden biri yetkisiz, mevzuyla ilgili teknik eğitimi olmayan ve ocak şefi olarak tabir edilen insanların, mühendislerin de üzerinde amir olarak misyon almasıydı. Bu insanların verdiği kararlar, bir mühendis kadar yetkili olamayacakları için daima tartışma konusu olmuştur. Aslında kanun koyucu maddelerle bunun önüne geçilmiştir ancak alanda 3 vardiya amiri sıfatıyla çalışan, hele küçük çaplı yer altı maden işletmelerinde mühendisler daima bu insanların vazife bakımından astı olarak çalışmaktadır. Esasen yaşanan son iş kazalarında günah keçisi olarak mühendis ve iş güvenliği uzmanlarının suçlanması, alanında uzman ve güzel eğitim almış insanları bu kesimden uzaklaştırmaya başlamıştır. İşte bu sebeple düzelmesi gereken temel problemlerden biri de budur.”

Türkiye, maden kazaları sonucunda yaşanan ölümlerde birinci sırada yer alıyor. Vikipedi’de yer alan bilgilere nazaran, Çin’de, 2008 yılında 100 milyon ton başına 127 kişi hayatını kaybederken; ülkemizde ise bu sayı maalesef 722.

Kayıp oranın en düşük olduğu Amerika’da çalışan birkaç madenci

Ayrıca Çin, 2013 yılına geldiğinde hayatını kaybeden kişi sayısını 37’ye indirmeyi başarmış. Çin’in akabinde gelen, dünyanın en büyük kömür üreticisi ülkelerinden biri olan Amerika Birleşik Devletleri’nde ise 100 milyon ton üretim başına 1 ile 6 kişi hayatını yitirmiş. Bir başka konuğumuz Maden Mühendisi ve A Sınıfı İş Güvenliği Uzmanı Erdinç Günay, başka ülkelere nazaran bu kadar fazla kayıp vermemizin sebebini ”Çin’de kömür üretim ölçüsünün çok fazla olması nedeniyle, Çin’deki kömür madenlerinde ölümlü iş kazaları epey fazladır. Bununla birlikte  Avrupa Birliği üyeleri arasında en fazla ölümlü iş kazasının ülkemizde olması, teknolojik önlemlerin eksikliğinden değil, alınan tedbirlerin uygulanmasının gereğince denetim edilmemesinden kaynaklandığı sonucu çıkmaktadır” kelamlarıyla açıklıyor. 

Peki grizu patlamaları engellenebilir mi?

Maden Mühendisi Günay, ”Tüm işletmelerde merkezi gaz izleme istasyonu ile yer altındaki tüm üretim ve hazırlık noktalarında açığa çıkan gazları tespit ve takip etmek için sensörler bulunmaktadır. Kazanın meydana geldiği TTK Amasra Müessesi’nde de ayrıyeten, metan (CH4) gazı tehlike hudut bedellerine ulaştığında da (ODK) otomatik devre kesiciler ile gücünü keserek riskin oluşmasını önlemek için gerekli teknolojik önlemler yer alıyor. Metan (CH4) ölçüsü %1’e geldiğinde, tali pervanelerin elektriği ODK’lar tarafından kesilerek, mümkün grizu patlaması engellenmeye çalışılır. 

‘Metan miktarı %2’ye ulaştığında ocaklar boşaltılır’

Ayrıca yer altında hafriyat ve ilerleme için bazen dinamitlerle patlayıcı husus ateşlemesi yapılması gerekmektedir. Patlayıcı husus kullanımı yapılacak arında metan ölçüsü %1’e geldiğinde, ateşleme yapılmaz ve ateşleme iptal edilir. Metan (CH4) ölçüsü %1,5’a geldiğinde yer altında kömür nakliyatı için kullanılan zincirli konveyörlerin elektriği kesilerek mümkün grizu patlaması engellenmeye çalışılır. Ocak içinde metan ölçüsü (CH4) %2’ye ulaştığında, ocakta çalışan personeller dışarıya çıkartılarak ocaklar boşaltılır” kelamlarıyla grizu patlamalarının nasıl engellenebileceğini aktarıyor. 

Peki bir daha bu tip kazaların yaşanmaması için hangi kontroller yapılmalı, ne gibi dersler çıkarmalıyız? 

‘Daha evvelki kazaların tamamı önlenebilirdi’ 

Grizunun gerekli itina ve değer verilmezse en büyük tehdit olduğuna dikkat çeken Erdinç Günay, ”Eğer yangına müsait kömür damarlarında yangınla çabayı kâfi seviyede yapamazsanız, yahut grizulu ocaklarda CH4 drenajını kâfi hassasiyette yapamaz, sondaj çalışmalarına gerekli ihtimam ve kıymeti veremezseniz,  ocak yangınları ve grizu patlamaları bir tehdit olarak her vakit karşımıza çıkabilecektir. Bu nedenle geçmişteki büyük maden kazalarının tamamı önlenebilir kazalardı diyebiliriz” halinde konuşuyor.

‘Yasada olup hangi uygulamada noksan kalındığı tespit edilmeli’

Bir öteki maden mühendisi Sıkrıklı ise, maden alanlarında deneyimli insanların misyon alması gerektiğini hatırlatıyor ve ekliyor: ”Her kazada başka bir öngörü, farklı bir süreç işler. Risk tahlili kesinlikle uygulanmalı. Kazanın temeli ve kazaya sebep olan süreçler âlâ incelenmeli. Maddede olup hangi uygulamada noksan kalındığı tespit edilmeli. Yer altını hiç görmemiş biri bilirkişi olursa, rapor da hakikat çıkmayacaktır”

Sözü son olarak yaklaşık 10 yıldır yer altında çalışan bir maden teknikerine bırakıyoruz. Kendisi, ismini vermemeyi tercih etti ancak kelamları, kulağa küpe olacak cinsten:

”Yer atına inişimde daha evvel kaygı ve heyecan hissederken, bunlar vakitle gidiyor. Sonuçta yaşadığımız bölgede madencilik yıllardır sürmekte, benim de baba mesleğim. Dünyanın en güç mesleği olarak kabul edilen bir işle uğraşıyoruz. Ben de bir çalışan olarak bunun farkındayım ve diğer meslek kümelerinden farklı olduğumuzu düşünüyorum. Önceliğimiz her vakit yer altı çalışanlarının emniyeti bir halde çalışması. Bunların ortasında çalışanlara uymaları gereken kuralları kesinlikle hatırlatmak, onlara hami materyal ve ekipman sağlamak yer alıyor. Her vakit yapılan tatbikat ve iş sağlığı-güvenliği konusunda kurslarımızla bu kazalara hazırlıklı olmalıyız. Yaşanan her kazada neden-sonuç bağı kurup, yaşanmaması için gerekli çalışmaları sürdürmeliyiz. Unutmayalım ki yaşanan her küçük kaza bile, büyük kazaları doğurabilir”

Maden kazalarında hayatını kaybeden tüm emekçilerimize rahmet, ailelerine baş sıhhati diliyoruz. Tüm güvenlik tedbirleri ve önlemlerin alınarak, bir daha hiç bu türlü kazaların yaşanmadığı günlerin dileğiyle…